Từ trừng phạt dầu mỏ đến tàu container: “Làn ranh đỏ” tuân thủ cho doanh nghiệp Việt

Doanh nghiệp vận tải biển, logistics, NVOCC và chủ hàng Việt vì thế cần xem lại toàn bộ “bộ lọc” tuân thủ của mình càng sớm càng tốt. Các diễn biến mới từ Mỹ, EU, Panama, Malaysia và hệ thống bảo hiểm P&I đang tạo nên lằn ranh tuân thủ rõ rệt, nơi mọi sai sót thủ tục cũng có thể biến thành rủi ro pháp lý, thương mại và danh tiếng.

Từ tàu dầu tới container: vì sao “vạ lây” là có thật

Cuối tháng 6/2024, EU thông qua gói trừng phạt thứ 14 với điểm nhấn là cấm trung chuyển LNG Nga qua cảng EU - một bước dịch chuyển từ “nhắm vào tàu” sang “nhắm vào hạ tầng và dịch vụ” của toàn chuỗi. Điều này tác động trực tiếp đến hoạt động cảng, kho bãi, đại lý, bảo hiểm và hãng tàu container có liên thông dịch vụ với cảng châu Âu, kể cả khi hàng không phải là dầu khí. Bản chất của thực thi trừng phạt, do đó, đã vượt ra ngoài phạm vi một nhóm tàu, trở thành yêu cầu tuân thủ hệ thống đối với mọi phân khúc.

Ở phía Mỹ, OFAC liên tục cập nhật khuyến cáo về “thực hành gian lận hàng hải” (deceptive shipping practices – DSP), mở rộng danh mục tín hiệu rủi ro: tắt/bóp méo AIS, “rửa danh tính” tàu, đổi đăng kiểm bất thường, STS ở điểm nóng… Các bản hướng dẫn mới yêu cầu hệ sinh thái hàng hải - từ chủ tàu, người thuê, đại lý, ngân hàng đến bảo hiểm thiết lập quy trình thẩm tra, lưu vết và đối chiếu ở mức cao hơn, không chỉ với tàu dầu.

Bản thân lĩnh vực container cũng không “đứng ngoài cuộc”. Năm 2024, EU công bố trừng phạt đối với IRISL - tuyến vận tải container quốc gia của Iran cùng các hạn chế giao dịch liên quan. Thông điệp khá rõ: các mạng lưới hàng hải phục vụ nguồn thu năng lượng bị giám sát ở mọi mắt xích, và container không phải ngoại lệ.

3 “điểm siết” mới mà doanh nghiệp container buộc phải nắm

Điểm siết thứ nhất là AIS – STS – neo đậu. Malaysia, một cửa ngõ nhạy cảm gần eo biển Singapore, đã đóng các khu neo đậu “tự phát”, yêu cầu bật AIS liên tục, xin phép và khai báo đầy đủ mục đích hoạt động trong vùng biển nước này. Với các chuỗi dịch vụ có trung chuyển/neo đậu quanh khu vực, việc tuân thủ thủ tục địa phương nay trở thành điều kiện tiên quyết để tránh nguy cơ bị tạm giữ, phạt nặng hoặc ghi sổ đen. Nhiều hãng luật và báo chuyên ngành ghi nhận chiến dịch tăng cường kiểm tra của nhà chức trách Malaysia đối với neo đậu trái phép và STS.

Điểm siết thứ hai là chứng từ “trần giá” và an toàn pháp lý bảo hiểm. Sau các điều chỉnh cuối 2023, hệ thống P&I yêu cầu cam kết theo từng chuyến (per-voyage attestations) kèm thông tin chi phí phụ trợ chi tiết để hưởng “vùng an toàn” (safe harbor). Dù bạn không vận chuyển dầu, các ngân hàng và bảo hiểm vẫn đòi hỏi quy trình chứng minh “không dính dáng” đến chuỗi dầu bị trừng phạt trong hồ sơ thanh toán - nhất là với lô hàng quá cảnh tại điểm nhạy cảm.

Điểm siết thứ ba là đăng kiểm/quốc tịch tàu. Tháng 8/2025, Panama - một trong những registry lớn nhất tuyên bố dừng tiếp nhận tàu dầu và tàu hàng rời trên 15 năm tuổi, một đòn giáng vào “đội tàu bóng tối”. Động thái này đang tạo hiệu ứng lan sang thị trường tài chính và bảo hiểm: tuổi tàu, lịch sử AIS và vùng hoạt động trở thành tín hiệu rủi ro mà các bên dịch vụ container cũng nhìn vào khi định giá.

Vì sao chủ hàng/NVOCC Việt dễ “vạ lây” dù không chở dầu?

Thứ nhất, do chuỗi chứng từ và thanh toán: một bộ chứng từ thiếu kiểm tra đối tác trung gian, hoặc sử dụng ngân hàng/công ty “vỏ bọc” dính danh sách trừng phạt có thể khiến lô hàng bị chặn ở điểm quá cảnh. Thứ hai, định tuyến bất thường: lộ trình vòng vèo qua điểm nóng STS, khu neo đậu “rủi ro” hoặc thay đổi MMSI/IMO của tàu từng tham gia tuyến dầu có thể kích hoạt kiểm tra. Thứ ba, khai báo HS “nhạy cảm”: phụ tùng, thiết bị dầu khí, hóa chất đặc thù hoặc hàng lưỡng dụng nếu không sàng lọc kỹ sẽ tạo nguy cơ. Bức tranh thực thi tại Việt Nam cho thấy các cơ quan chức năng tăng cường chống gian lận xuyên biên giới, đẩy mạnh phối hợp quốc tế và công nghệ soi chiếu; cục Hải quan báo cáo hàng nghìn vụ vi phạm chỉ trong vài tháng đầu năm 2025.

Song song, Hoa Kỳ thúc đẩy Sáng kiến An ninh Container (CSI) với Việt Nam để tăng an ninh từ xa tại các cảng nước ngoài - dấu hiệu cho thấy container sẽ tiếp tục nằm trong “đường ngắm” kiểm soát chuỗi cung ứng. Đây không phải chế tài, nhưng là lớp kiểm soát bổ sung mà doanh nghiệp cần chuẩn bị dữ liệu và quy trình tương thích nếu muốn đi Mỹ trơn tru.

Minh họa từ thực địa: “bóp cò” ở dầu, sức ép lan sang container

Ngày 30/7/2025, Bộ Tài chính Mỹ công bố gói trừng phạt Iran lớn nhất kể từ 2018, đánh thẳng vào một mạng lưới vận tải biển bị cáo buộc tài trợ nguồn thu cho Tehran. Tiếp đó, ngày 2/9/2025, Mỹ tiếp tục đưa vào danh sách một mạng lưới khác bị cho là pha trộn dầu Iran để “đội lốt” dầu Iraq trước khi bán ra thị trường. Dù mục tiêu trực diện là các tàu dầu và công ty liên quan, hiệu ứng phụ là chuẩn mực thẩm tra đối tác, tàu và hành trình được nâng lên một nấc, khiến cả các lô container qua cùng hành lang hàng hải cũng bị soi kỹ hơn.

Ở châu Âu, việc đưa IRISL và các cá nhân lãnh đạo vào danh sách trừng phạt năm 2024 cho thấy container là mắt xích không thể “miễn nhiễm”. Doanh nghiệp Việt giao dịch với tuyến, đại lý hoặc các thực thể có liên quan cần kích hoạt “bộ lọc” tăng cường: đối chiếu danh sách SDN cập nhật theo ngày, kiểm tra sở hữu cuối cùng (UBO), rà vùng hoạt động của tàu liên quan và sẵn sàng thay đổi tuyến/đối tác khi có cảnh báo.

Checklist tối thiểu để không bước qua “làn ranh đỏ”

Bắt đầu từ sàng lọc đa tầng: kiểm tra SDN, FSE, SSI và các danh sách song hành đối với mọi pháp nhân trong chuỗi giao dịch (người bán, người mua, NVOCC, đại lý, nhà vận tải thứ ba). Lớp thứ hai là soi hành trình: dùng dữ liệu đáng tin cậy để nhận diện thao tác tắt/bóp méo AIS, “nhảy” MMSI/IMO, STS tại điểm nóng; chấm điểm rủi ro tuyến và cảnh báo vận đơn “vòng vèo”. Lớp thứ ba là chứng từ & điều khoản: bổ sung điều khoản tuân thủ trừng phạt, yêu cầu cung cấp thông tin nội dung hàng và nguồn gốc tài chính; lưu vết hồ sơ theo mẫu mà P&I/OFAC khuyến nghị để đủ điều kiện “vùng an toàn”.

Về vận hành, cần quy trình neo đậu/STS phù hợp vùng biển nhạy cảm (như Malaysia): xin phép đúng đầu mối, hồ sơ mục đích rõ ràng, đảm bảo AIS hoạt động liên tục; đào tạo boong–bờ về luật địa phương và chế tài nếu vi phạm. Các doanh nghiệp đầu mối xuất nhập khẩu nên yêu cầu đối tác vận tải cung cấp bằng chứng cho từng khâu nói trên, đặc biệt khi hàng quá cảnh qua khu vực “đỏ”.

Khi “có biến”: kịch bản xấu nhất và cách giảm thiểu thiệt hại

Giả sử lô hàng hoặc con tàu bị chặn giữ do nghi vấn liên đới đến đối tượng trừng phạt. Việc đầu tiên là kích hoạt chuỗi liên lạc pháp lý – bảo hiểm: báo ngay cho P&I/insurer, đại diện pháp lý tại cảng và cơ quan có thẩm quyền. Giữ thái độ hợp tác và cung cấp đầy đủ attestations, nhật ký liên lạc AIS, dữ liệu định tuyến, hồ sơ thanh toán và hợp đồng. Trong trường hợp có nguy cơ an toàn môi trường (ví dụ lô hàng nguy hiểm), lưu ý OFAC từng ban hành giấy phép chung cho phép thực hiện các giao dịch an toàn – môi trường giới hạn, như bơm dỡ hàng, với các tàu/đối tượng bị phong tỏa; đây là lối thoát giảm thiểu rủi ro sự cố thứ cấp, không phải “khe hở” để lách luật.

Nếu chuỗi vận tải phải đổi tàu/đổi tuyến đột xuất, khách hàng cần được thông báo minh bạch về lead-time mới, rủi ro phát sinh phí lưu container/lưu bãi, và các lựa chọn bảo hiểm/điều khoản bồi hoàn. Doanh nghiệp nội địa nên chuẩn bị bản đồ tuyến thay thế qua các cảng hub có độ tin cậy cao hơn về kiểm soát tuân thủ, đồng thời dự trữ một tỷ lệ thiết bị rỗng để tránh “đứt gãy” do xung đột lịch tàu.

Triển vọng 6–12 tháng: chuẩn bị cho trạng thái “bình thường mới” của tuân thủ

Lệnh cấm trung chuyển LNG của EU sẽ tiếp tục đi vào giai đoạn thực thi nghiêm, registry lớn siết cửa với tàu già, Malaysia và các quốc gia ven tuyến bận rộn đẩy mạnh “làm sạch” neo đậu/STS, trong khi Mỹ cho thấy quyết tâm mở rộng danh sách trừng phạt đối với các mạng lưới vận tải biển nuôi sống nguồn thu năng lượng của các bên bị nhắm tới. Đường đi chung là rõ: dữ liệu tốt hơn, công cụ soát xét mạnh hơn, yêu cầu minh bạch cao hơn. Điều này có thể gây thêm chi phí tuân thủ, nhưng về dài hạn lại là cơ hội: các doanh nghiệp tuyến container và logistics Việt Nam đầu tư bài bản vào compliance sẽ được ưu tiên slot, ít bị kiểm tra, giảm rủi ro chậm trễ và xây dựng uy tín với các tập đoàn mua hàng lớn.

Kiên Lê