Đất đai và sự hoàn thiện luật pháp

Chắc chắn là người Việt Nam, từ tuổi học đường trở lên đều biết đến câu thơ: “Đất là nơi anh đến trường / Nước là nơi em tắm / Đất Nước là nơi ta hò hẹn / Đất Nước là nơi em đánh rơi chiếc khăn trong nỗi nhớ thầm”, (Mặt đường khát vọng – trường ca của nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm).

Đất là nơi mỗi người sinh ra và lớn lên, gắn với ngôi nhà, mảnh vườn, đường làng...trong chặng đường cuộc đời. Đất ở đây là quê hương, đất nước. Không chỉ vậy, đất nước còn là nơi tình yêu lứa đôi nảy nở say đắm, thiết tha.

Cuộc đời làm báo, cho tôi một “đặc ân” đến với chiều dài, chiều rộng của đất nước và cũng được tiếp xúc sớm bởi biết bao vấn đề nảy sinh từ “đất” với nghĩa tuyệt đối. Những năm 90 của thế kỷ trước, trong bề bộn báo cáo “Mật” hàng ngày mà tôi phải đọc với chức trách công vụ, tôi đã thấy biết bao tranh chấp, án mạng phát sinh từ đất. Thời đó, tôi đã từng viết bài báo “Giun đất”, nói về tình trạng cán bộ lợi dụng “cạp đất”. Tất nhiên, thời đó chưa như bây giờ.

“Người sinh, đất không đẻ”, (thành ngữ Việt), càng ngày đất đai càng trở nên hàng hóa đặc biệt. Và, như một “quy luật của muôn đời”, tranh chấp đất đai, án mạng về đất đai xảy ra ngày càng nhiều, nóng bỏng. Càng ngày quan chức hiện hình trong các “nhóm lợi ích”, hư hỏng ngày càng nhiều. Trong rất nhiều nguyên nhân, có nguyên nhân từ chính sách, luật pháp. Tình trạng giá đất luôn ảo, luôn sốt từ thành thị đến nông thôn, nguyên nhân chính xuất phát từ những kẽ hở của luật pháp.

Sau khi Đảng ta có đường lối đổi mới, năm 1987, Luật Đất đai được Quốc hội ban hành, gọi là Luật Đất đai 1987. Giai đoạn từ năm 1988 đến năm 1993, thực hiện theo Luật Đất đai 1987; giai đoạn từ năm 1993 đến năm 2003, thực hiện theo Luật Đất đai 1993, giai đoạn từ năm 2004 đến 2013 là Luật Đất đai 2003. Từ năm tháng 7/2014 đến nay là Luật Đất đai 2013. Nói như thế để thấy, “hành lang pháp lý” về đất đai là một quá trình nhận, đây là luật được sửa đổi, bổ sung nhiều nhất. Quốc hội, Chính phủ, các Bộ, ngành và các địa phương luôn quan tâm đến việc hoàn thiện thể chế, chính sách, pháp luật về đất đai.

Đất đai là chủ quyền, lãnh thổ thiêng liêng của Tổ quốc gắn liền với lịch sử dựng nước và giữ nước của cả dân tộc; là không gian sinh tồn của cộng đồng dân tộc Việt Nam; nguồn tài nguyên, nguồn lực to lớn để phát triển đất nước, là tư liệu sản xuất đặc biệt tham gia vào tất cả các lĩnh vực hoạt động phát triển kinh tế, đời sống xã hội. Các chủ trương, chính sách pháp luật về đất đai có ý nghĩa hết sức quan trọng đối với phát triển kinh tế - xã hội, tác động đến mọi mặt đời sống, sản xuất, đến từng người dân, doanh nghiệp thu hút sự quan tâm rất lớn của xã hội.

Luật Đất đai hiện hành được Quốc hội thông qua ngày 29/11/2013 và có hiệu lực thi hành từ ngày 01/7/2014. Đây là một trong những đạo luật quan trọng, thu hút được sự quan tâm của toàn xã hội. Luật Đất đai năm 2013 cùng với các văn bản hướng dẫn thi hành Luật tạo thành một hệ thống văn bản quy phạm pháp luật khá hoàn chỉnh, thể hiện những quan điểm đổi mới của Đảng phù hợp với cơ chế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và tiến trình công nghiệp hóa, hiện đại hoá đất nước.

Sau 8 năm tổ chức thi hành, công tác quản lý đất đai đã đạt được những kết quả quan trọng, tạo ra hành lang pháp lý đồng bộ, chặt chẽ và khả thi cho việc khai thác và sử dụng hợp lý, tiết kiệm và có hiệu quả đất đai, khai thác nguồn lực đất đai cho việc phát triển kinh tế - xã hội, đặc biệt là việc phát triển các công trình hạ tầng kỹ thuật, hạ tầng xã hội, nhà ở đô thị; tạo điều kiện cho đất đai tham gia vào thị trường bất động sản; tạo ra những động lực mạnh mẽ cho phát triển đô thị, tăng đáng kể nguồn thu cho ngân sách, đóng góp tích cực cho việc phát triển kinh tế - xã hội, quốc phòng, an ninh của đất nước.

Quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất đã thực sự trở thành cơ sở pháp lý trong thu hồi đất, giao đất, cho thuê đất, hình thành quỹ đất sạch để đấu giá quyền sử dụng đất, từng bước tạo ra thị trường công khai minh bạch trong tiếp cận đất đai và tăng thu cho ngân sách nhà nước; đã bước đầu khắc phục tình trạng giao đất, cho thuê đất tràn lan, không đưa đất vào sử dụng, sử dụng lãng phí...

Chính sách thu hồi đất, bồi thường, hỗ trợ, tái định cư đã bảo đảm tốt hơn quyền lợi cho người có đất thu hồi. Cả nước đã cơ bản hoàn thành việc cấp Giấy chứng nhận và vận hành cơ sở dữ liệu đất đai. Quy định về các quyền và nghĩa vụ của người sử dụng đất đã hình thành khung pháp lý để thị trường bất động sản vận hành, đáp ứng được yêu cầu của người dân và doanh nghiệp khi có nhu cầu về đất nông nghiệp, đất ở, đất sản xuất kinh doanh. Chính sách tài chính về đất đai được hoàn thiện đã góp phần tạo nguồn thu đáng kể cho ngân sách, những quy định đổi mới về giá đất đã tạo sự chuyển biến tích cực trong quản lý nhà nước về đất đai bằng biện pháp kinh tế.

Công tác cải cách thủ tục hành chính trong lĩnh vực đất đai đã được coi trọng, đã giảm tối đa các thủ tục. Việc thành lập Văn phòng đăng ký đất đai một cấp đã tạo điều kiện thuận lợi hơn cho người dân, doanh nghiệp trong việc thực hiện các quyền của người sử dụng đất.

Mặc dù đã đạt được những kết quả quan trọng nhưng vẫn còn rất nhiều tồn tại, hạn chế. Trước hết, nguồn lực về đất đai chưa thực sự được khai thác, phát huy đầy đủ và bền vững để trở thành nguồn nội lực quan trọng phục vụ phát triển kinh tế - xã hội của đất nước; việc thu hồi giá trị tăng thêm từ đất chưa tương xứng với đầu tư của Nhà nước vào cơ sở hạ tầng; việc sử dụng đất ở nhiều nơi còn lãng phí, hiệu quả thấp; nhiều dự án chậm hoặc không đưa đất vào sử dụng; có tình trạng bỏ hoang đất nông nghiệp; tình trạng tham nhũng, trục lợi và thất thoát nguồn thu ngân sách liên quan đến đất đai vẫn còn diễn ra. Thứ hai, vi phạm pháp luật về đất đai còn xảy ra nhưng chưa được ngăn chặn, xử lý kịp thời; khiếu nại, tố cáo liên quan về đất đai vẫn chiếm hơn 70% đơn thư khiếu nại, tố cáo. Thứ ba, việc tiếp cận đất đai của tổ chức, cá nhân có những nơi còn khó khăn do chưa thực hiện đúng quy định. Việc thu hồi đất, bồi thường, hỗ trợ, tái định cư có nơi chưa đảm bảo hài hòa lợi ích giữa Nhà nước, người có đất thu hồi và nhà đầu tư. Thị trường bất động sản, trong đó có quyền sử dụng đất còn yếu kém, thiếu đồng bộ. Thứ tư, quá trình tập trung, tích tụ đất nông nghiệp diễn ra còn chậm, chưa đáp ứng yêu cầu phát triển nông nghiệp hàng hóa quy mô lớn, công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp nông thôn nói riêng. Thứ năm, xu thế thoái hóa, ô nhiễm đất, xâm nhập mặn diễn ra ở nhiều nơi, diễn biến phức tạp.

Những tồn tại, bất cập trên cũng có nhiều nguyên nhân. Trước hết, quan hệ quản lý, sử dụng đất đai có tính lịch sử, phức tạp, liên quan đến nhiều đối tượng, thành phần, trải qua nhiều thời kỳ nhưng không được giải quyết dứt điểm, đồng bộ nên khó khăn trong xử lý theo pháp luật tại thời điểm hiện tại. Thứ hai, việc tổ chức thi hành pháp luật ở nhiều nơi còn chưa nghiêm, trong khi công tác thanh tra, kiểm tra, theo dõi thi hành pháp luật chưa thực sự có hiệu quả. Ở một số địa phương chưa quan tâm đúng mức, chỉ đạo cụ thể, sát sao và thường xuyên; việc phát hiện, ngăn chặn và xử lý kịp thời các hành vi vi phạm pháp luật về đất đai chưa được thực hiện tốt. Thứ ba, một số nội dung của pháp luật có liên quan đến đất đai còn chưa đồng bộ, thống nhất đã đặt ra yêu cầu phải rà soát, hoàn thiện Luật Đất đai và các luật liên quan để đảm bảo sự thống nhất, đồng bộ của hệ thống pháp luật. Thứ tư, hệ thống tổ chức, bộ máy quản lý, hệ thống thông tin đất đai chưa đảm bảo yêu cầu quản lý nhà nước thống nhất về đất đai, chưa tương xứng với yêu cầu, nhiệm vụ quản lý nhà nước; cơ sở vật chất trang thiết bị còn thiếu và lạc hậu; cơ chế và nguồn lực đầu tư chưa tương xứng với yêu cầu đề ra. Thứ năm, xu thế toàn cầu hóa cùng với việc Việt Nam đang trong giai đoạn phát triển kinh tế - xã hội với yêu cầu đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa, thu hút đầu tư, đặt ra nhiều vấn đề mới, cấp bách nhưng chính sách pháp luật đất đai chưa kịp thể chế hoá. Một số nội dung phát sinh mới trong thực tiễn nhưng pháp luật chưa có quy định điều chỉnh.

Theo các nhà làm luật chuyên ngành đánh giá, Luật Đất đai năm 2013 được ban hành ghi nhận nhiều điểm vượt trội tiến bộ khi ghi nhận rõ hơn quyền và trách nhiệm của Nhà nước đối với đất đai với tư cách là đại diện chủ sở hữu toàn dân về đất đai, đồng thời mở rộng hơn thời hạn giao, cho thuê đất nông nghiệp cho hộ gia đình, cá nhân sản xuất nông nghiệp; sự biến chuyển này thể hiện rõ ràng hơn khi đã có những sửa đổi bổ sung liên quan đến quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất vào năm 2018 nhằm phù hợp với tình hình thực tế. Tuy nhiên, công tác triển khai cho thấy, vẫn còn tồn tại một số khái niệm mang tính chưa chuẩn xác. Bên cạnh đó, nhiều thuật ngữ mang tính phổ biến, thông dụng nhưng chưa được khái quát một cách tỏ tường, gây khó khăn, nhầm lẫn trong áp dụng thực hiện pháp luật.

Vừa qua, Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng đã ký ban hành Nghị quyết Hội nghị Trung ương 5 khóa XIII (Nghị quyết 18-NQ/TW) về tiếp tục đổi mới, hoàn thiện thể chế, chính sách, nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý và sử dụng đất, tạo động lực đưa nước ta trở thành nước phát triển có thu nhập cao. Nghị quyết quan trọng này đề ra mục tiêu: đến năm 2030, hệ thống pháp luật về đất đai cơ bản được hoàn thiện đồng bộ, thống nhất, phù hợp với thể chế phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa; Khắc phục bằng được tình trạng sử dụng đất lãng phí, để đất hoang hoá, ô nhiễm, suy thoái và những tồn tại, vướng mắc về quản lý và sử dụng đất do lịch sử để lại. Đồng thời nêu rõ 6 nhóm nhiệm vụ, giải pháp nhằm thực hiện mục tiêu trên. Trong đó có việc hoàn thiện các quy định về giao đất, cho thuê đất, chuyển mục đích sử dụng đất.

Về hoàn thiện cơ chế, chính sách tài chính về đất đai, điểm mới của Nghị quyết 18-NQ/TW là quy định mức thuế cao hơn đối với người sử dụng nhiều diện tích đất, nhiều nhà ở, đầu cơ đất, chậm sử dụng đất, bỏ đất hoang; thực hiện thanh toán không dùng tiền mặt trong giao dịch bất động sản. Hy vọng, chủ trương nhanh chóng được thể chế bằng luật pháp, không “ngủ đông” trên Nghị quyết quá lâu.

Nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa là hoàn toàn chưa có tiền lệ trong lịch sử. Do vậy, “mò mẫm” trả giá, ngay trong lĩnh vực đất đai là tất yếu. Hy vọng, thực tiễn luôn được lấy làm thước đo của chính sách, luật pháp. Hy vọng, khi nói về đất, những câu thơ thơm mùi cuộc sống tiếp tục ngân lên.

Ngô Đức Hành