Ngày Tết và quả Phật thủ
Văn hóa - Ngày đăng : 11:59, 21/01/2023
Phật thủ là quả ăn trái, có hình dạng như bàn tay Phật, tên khoa học là Citrus medica var. sarcodactylis và thuộc chi Cam chanh. Phật thủ có nguồn gốc từ Trung Quốc và Nhật Bản, nó cũng được trồng phổ biến ở Việt Nam.
Phật thủ thuộc cây thân gỗ nhỏ, có thể phát triển đến 2 - 2.5m và cành có gai cứng, nhọn và ngắn. Lá có kích thước lớn, thuôn dài và màu xanh nhạt. Hoa nở 2 - 3 lần mỗi năm, màu trắng nhưng có màu hơi đỏ tía bên ngoài rìa cánh hoa, thường mọc thành chùm và tỏa hương thơm. Quả chín có màu vàng óng, các ngón tay của quả Phật thủ đôi khi chứa một ít thịt quả có tính axit, thậm chí quả phật thủ có thể sẽ không có nước và hạt.
Cây phật thủ phát triển tốt nhất ở những vùng có khí hậu ôn hòa, nhưng nhạy cảm với sương và nắng gắt cũng như thời tiết khô hạn.
Đối với người dân Á Đông (nhất là các gia đình Phật tử), Phật thủ mang nhiều giá trị tâm linh. Theo đó, Phật thủ là một trong những loại quả có hương thơm rất dễ chịu và có ý nghĩa rất đặc biệt vào ngày Tết của người Việt. Theo quan niệm dân gian, quả Phật thủ có hình dáng giống như bàn tay của Phật nên quả phật thủ có ý nghĩa rất thiêng liêng.
Quả Phật thủ thường được bày trên mâm ngũ quả vào ngày Tết hoặc đặt trên bàn thờ để thắp hương tổ tiên, được đặt ở vị trí chính giữa và cao nhất trong mâm ngũ quả.
Hoa phật thủ có mùi thơm và quả không có nước, không có ruột mà chỉ có phần lõi xốp bên trong. Vì vậy mà không ăn được, nhưng có thể dùng để làm nguyên liệu chế biến các món ăn bổ dưỡng và dùng làm các bài thuốc quý. Để làm thuốc dùng quả Phật thủ phơi khô (Fructus Citri sarcodactyli) của cây Phật thủ.
Cây Phật thủ nhỏ xanh tốt quanh năm, lá mọc so le, hình trứng, mép có răng cưa nhỏ, gai ngắn mọc ở phía dưới lá. Vào đầu mùa hạ cây ra hoa màu trắng, quả chín vào mùa đông, vỏ ngoài màu vàng nâu, trên một số những múi chạy dài dọc quả phía dưới tách ra trông như ngón tay cho nên có tên Phật thủ. Phật thủ được trồng tại nhiều nơi trong nước ta. Cây phật thủ còn được trồng ở Trung Quốc (Tứ Xuyên, Quảng Đông, Phúc Kiến, Triết Giang, Vân Nam, Quý Châu).
Phật thủ được hái quả về, thái dọc thành từng miếng mỏng rồi phơi khô. Lưu ý trong quá trình chế biến tránh mốc vì phật thủ rất dễ bị mốc. Thành phần hóa học: Trong phật thủ có tinh dầu và một chất flavonoid gọi là hesperidin C25H21O15.
Vỏ quả chứa tinh dầu. Trong quả chứa limettin, xitropten C11H10O4 0,007%. Ngoài ra, phật thủ còn chứa diosmin C34H44O15.
Theo tài liệu cổ, Phật thủ vị cay, đắng và chua, tính ôn, vào hai kinh phế và tỳ. Phật thủ có tác dụng lý khí, cầm nôn mửa, mạnh tỳ, hóa đờm, giúp tiêu hóa, chữa ho.
Phật thủ dùng trong những trường hợp bụng đầy đau, biếng ăn, nôn mửa, ho. Ngày dùng 3 đến 6g dưới dạng thuốc sắc hay thuốc bột.
Ngoài ra, Phật thủ có thể làm siro phật thủ trị ho, viêm họng; quả phật thủ dùng để ngâm rượu giúp hỗ trợ chữa trị các bệnh như đau bụng kinh, chữa ho đờm và viêm phế quản; cháo quả phật thủ giúp hỗ trợ chữa chứng ho do sốt...
Kiêng kỵ: Trong sách cổ nói "phầm âm hư không dùng được". Những người âm hư tránh dùng Phật thủ (Người âm hư thường có các chứng như ngủ có mồ hôi trộm, người gầy, sắc mặt sạm đen…).
"Bén duyên" trên đất Hoài Đức (Hà Nội), quả Phật thủ đã trở thành nguồn thu nhập chính của nhiều hộ dân ở xã Đắc Sở. Chị Nguyễn Thị Tuyết, chủ một vườn trồng Phật thủ ở đây cho biết, mỗi năm gia đình chị thu nhập khoảng 500 triệu đồng từ nghề canh tác Phật thủ.
Theo chị Tuyết, cây Phật thủ đơm hoa kết trái quanh năm, nhưng để có quả đẹp để phục vụ nhu cầu của người dân vào dịp lễ tết, người trồng cây phải “ép” đúng thời điểm, theo kỹ thuật thì quả mới sai và đẹp.
Nếu thời tiết thuận lợi, cộng với việc người trồng có tay nghề cao, nắm vững kỹ thuật tạo hình thì sẽ cho ra những quả Phật thủ có giá tiền triệu.
Theo người dân trong làng, nghề trồng phật thủ ở đây đã gắn bó với người dân đã hơn 20 năm, việc canh tác cây Phật thủ ở Hoài Đức đã trở nên phổ biến, là nơi cung cấp đi khắp cả nước, nhất là dịp Tết đến, Xuân về.