Sức vẫy gọi của những trang văn

Sau các tập bút ký và truyện ngắn tạo được dư luận khá tốt, như Cội nguồn nước mắt (Nxb Thuận Hóa, 2001) và Cháo canh Ba Đồn (Nxb Hội Nhà văn, 2020) cùng Giải thưởng VHNT Lưu Trọng Lư lần thứ V (2010-2015), Phạm Phú Thép cho ra mắt tập ký sự - ghi chép Ký ức & khát vọng từ Ba Đồn (Nxb Hội Nhà văn, 2025). Đây là thành công mới của một nhà báo và nhà văn chuyên nghiệp đang sống và viết trên quê hương Quảng Bình.

Tập ký sự-ghi chép này được cấu trúc thành chỉnh thể có chủ kiến với những tiêu điểm nhận thức khá tập trung bằng các tiêu đề ấn tượng, dễ tiếp nhận, bao gồm: Mảnh ghép ký ức; Mở ra những ô cửa; Cảo thơm lần giở; Đối thoại và Trong bước đi hôm nay. Tổng thể là 71 bài ký và ghi chép tập hợp trong cuốn sách khổ lớn với 262 trang in...

Ở phần Mảnh ghép ký ức, Phạm Phú Thép đã làm sống lại những ký ức hiện thực và ký ức tâm linh xúc động thông qua hình ảnh ông bà, cha mẹ và những người thân, người thầy của mình một cách chi tiết và xúc động. Qua từng quan hệ riêng tư, gần gũi ấy, anh liên hệ đến những vấn đề rộng lớn của thời cuộc, của lịch sử trong từng không gian địa - văn hóa cụ thể, giúp người đọc hiểu được không chỉ tình cảm của anh với từng con người mà còn giúp họ hiểu được những biến thiên của dòng đời, cuộc sống nhân sinh trong những bước ngoặt lịch sử và bước ngoặt của mỗi phận người để nhận thức về quá khứ trong liên hệ với hiện tại và tương lai một cách minh triết.

Những đúc kết từ kinh nghiệm quan hệ người của anh đã đem lại những thông điệp triết mỹ, nhân văn cao đẹp. Bút ký Ba và ông nội là câu chuyện mang tính triết mỹ như thế. Hoặc Xóa hận thù, luôn nghĩ về phía trước thì đúng như tiêu đề bài viết, là cách xóa bỏ đau thương và hận thù để hướng về phía trước. Ký của Phạm Phú Thép luôn rút ra những bài học triết lý, nhân sinh thông qua những câu chuyện đời thường, gần gũi như thế.

Ở phần Mở ra những ô cửa, tác giả đã vươn tầm nhìn ra ngoài không gian làng quê Ba Đồn để hướng về những vấn đề có tính nhân sinh, đặt trong quan hệ với môi sinh và văn hóa vùng miền, mở ra những thông tin bất ngờ về từng đối tượng cụ thể. Các tác phẩm ở phần này đều được tiếp cận ở cái nhìn hiện thực và nghiệm lý để rút ra những vấn về sinh thái nhân văn và sinh thái tinh thần. Luận về tư duy, về văn hoá và phát triển...

Phạm Phú Thép cũng rất sâu sắc nhận ra rằng: “Để phát triển, chúng ta phải chấp nhận sự phong phú và đa dạng của nhận thức, từ tư tưởng đến tư duy. Đừng chà đạp tư duy của người khác chỉ để tư duy của mình tồn tại. Phản biện cũng vậy, cần tôn trọng những quan điểm khác biệt” (Câu chuyện văn hóa). Bàn về giáo dục và lịch sử - những lĩnh vực rất rộng lớn và hiển minh nhất của văn hóa, tác giả đã liên hệ với nước Nhật và nước Anh xưa để hiểu nay. Ngay cả những khám phá của người Nhật qua phố cổ Hội An cũng được Phạm Phú Thép tái hiện bằng cái nhìn xuyên văn hóa đầy thú vị: “Sông Hoài chảy ra cửa Đại, và dòng thương nhân người Nhật, người Hoa từ biển vào cửa Đại rồi neo lại Hội An, làm nên một thương cảng sầm uất bậc nhất xứ Đàng Trong thời chúa Nguyễn...”.

Trong các phần tiếp theo là Cảo thơm làn giở; Đối thoại và Trong bước đi hôm nay, Phạm Phú Thép đã mở rộng không gian và thời gian, tập trung nêu và lý giải, bình luận, đối thoại về những sự kiện, nhân vật, lãnh tụ cũng như những vấn đề có liên quan đến lịch sử, chính trị, xã hội... Đặc biệt, với cái nhìn biện chứng, khách quan và tư duy phản biện sắc sảo, tác giả đã giãi mã các nhân vật lịch sử và sự kiện lịch sử một cách thấu đáo thông qua những luận cứ, luận chứng đáng tin cậy. Vua Minh Mạng và chính sách đối ngoại, Trần Nhân Tông, cụ Phạm Quỳnh, nước, Hai lần đến nước Mỹ nhưng canh tân không thành của Nguyễn Trường Tộ… là nhũng ký sự hay, giàu tính tư tưởng, nghiệm sinh và triết luận, làm thỏa mãn cơn khát nhận thức trí tuệ của người đọc.

Ấn tượng nhất là những trang viết về Thủ tướng Võ Văn Kiệt trong các ký sự Khát vọng lãnh tụ và Dứt khoát Việt Nam sẽ thoát khỏi đói nghèo, khi ông chủ trương đổi mới kinh tế đất nước và quyết định làm đường dây điện cao thế 500KV Bắc-Nam. Nhờ cách làm quyết liệt và sáng tạo của ông Võ Văn Kiệt, Sài Gòn đã thoát khỏi "cơn đói". Tiếp đó, ông tập trung vào phát triển kinh tế một cách hiệu quả. Vai trò của những lãnh tụ tài năng và bản lĩnh sẽ giải lâm nguy cho đất nước là vô cùng quan trọng: “Những người lãnh đạo như ông Kiệt là trung tâm của sự đoàn kết và ủng hộ cho những tư tưởng sáng tạo, giúp đất nước vượt qua thử thách và tiến lên phía trước. Người dân luôn khao khát sự xuất hiện của những lãnh tụ như vậy” (Khát vọng lãnh tụ).

Trong phần cuối của tập Ký ức & khát vọng từ Ba Đồn, tác giả tập trung luận bàn và thao thức về những vấn đề có liên quan đến xã hội Việt Nam thời hiện đại. Đó là vấn đề con người, nhân sinh, khát vọng đổi mới, vấn đề dùng người tài và trí thức, vấn đề người lãnh đạo… Tất cả đều liên quan đến sự thành công và thất bại của xã hội trước những đổi thay của con sóng lịch sử và dòng chảy thời đại được tập họp trong tiêu đề Trong bước đi hôm nay. Có nghĩa là từ những vấn đề và nội dung đa dạng, phong phú ở các phần trên, đến đây, tác giả qui tụ về khát vọng duy tân đất nước và hy vọng về sự thành công và hậu thành công, hậu phát triển của đất nước ta trong thời đại mới. Muốn vậy, cần phải có những con người đạo đức, liêm trực và minh triết, để xã hội được diễn ra trong “bầu không khí vô trùng”.

Tập ký lần này là kết quả của hành trình sống, chiêm nghiệm từ hiện thực đời sống và quá trình tích hợp tri thức kim cổ Đông Tây để hình thành nên những trang văn giàu tính sự kiện, nhân văn, vừa mang tính lịch sử - văn hoá cụ thể, vừa mang tính thời sự - thời đại sâu sắc. Tất cả các chủ đề, đề tài, các không gian hiện thực và không gian đồng hiện, hoài niệm trong tác phẩm của Phạm Phú Thép đều thống nhất ở cách đặt vấn đề, chiếm lĩnh và lý giải vấn đề bằng con mắt và tâm thức của con người hiện đại thông qua cái nhìn thực chứng và luận chứng sắc sảo, xoáy sâu vào các sự kiện, nhân vật, tái hiện vấn đề từ góc nhìn địa - văn hoá sáng rõ để trả lời cho những câu hỏi bức thiết của đời sống hiện tại và tương lai. Vì vậy, hiện thực và con người của các vùng đất mà anh gắn bó, nhất là mảnh đất Ba Đồn yêu quý của mình được tái hiện và đồng hiện trong từng mối quan hệ bản chất và mối quan hệ tương tác đa dạng, để cuối cùng, anh luận bàn và giải mã những vấn đề có liên quan với cuộc sống và con người hôm nay thông qua diễn ngôn ngắn gọn, súc tích, giàu lượng thông tin tâm hồn và thông tin văn hoá, sự kiện mới mẻ. Cái tôi đang tư duy và cái tôi nhập vai vào đối tượng để trình hiện từng nội dung, từng vấn đề của Phạm Phú Thép rất sắc sảo, linh hoạt đã tạo nên những trang văn có sức vẫy gọi liên chủ thể tiếp nhận đồng sáng tạo rất hiệu quả.

Tác phẩm Ký ức & khát vọng từ Ba Đồn của Phạm Phú Thép thể hiện được sự đa dạng trong chủ đề và đề tài; sự năng động trong nắm bắt và đề xuất vấn đề; sự thâm nhập chân thành trong từng sự kiện và chi tiết. Có thể nói đến sự nhức nhối của tình cảm và lý lẽ trong bình luận và phân tích đối tượng, dù không phải tất cả các bài viết trong toàn tập đều có chất lượng như nhau. Đây đó còn có nhiều luận điểm cần được trao đổi, bàn luận và nhiều nội dung cần trình bày triệt để hơn nữa để đúc rút vấn đề.

Nhìn chung đây là tác phẩm có giá trị nhận thức tư tưởng và giá trị thẩm mỹ-nhân văn; vì tác giả luôn hướng về sinh thái thiên nhiên-xã hội và sinh thái đạo đức-tinh thần để vì con người, vì đất nước, vì quê hương trên hành trình sống, hành trình đổi mới và phát triển. Khép lại tập sách, người đọc được thoả mãn nhận thức thẩm mỹ, lịch sử và văn hoá, giúp họ trở thành người đọc đồng nhận thức và đồng sáng tạo cùng tác giả để được thanh lọc, tin yêu và hy vọng.