Vấn đề hướng nghiệp ở trường phổ thông hiện nay: Những cơ hội và thách thức

1. Hiểu đúng về nội dung giáo dục nghề nghiệp trong Chương trình Giáo dục phổ thông 2018

Cần phải nhấn mạnh rằng, không phải đến CT GDPT 2018 vấn đề hướng nghiệp mới được đưa vào nhà trường. Từ năm 1981, Hội đồng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 126-CP (ngày 19/3/1981) về công tác hướng nghiệp trong trường phổ thông và việc sử dụng hợp lý học sinh các cấp phổ thông cơ sở và phổ thông trung học sau khi tốt nghiệp, quy định các nhiệm vụ của công tác hướng nghiệp cũng như chức năng, quyền hạn của các cấp chính quyền và cơ sở giáo dục về công tác này​. Tuy nhiên, phải đến CT GDPT 2018, giáo dục hướng nghiệp mới được đưa vào một cách hệ thống, khoa học, bài bản, được pháp luật hóa và trở thành một hoạt động giáo dục bắt buộc.

Trước đó, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 522/QĐ-TTg ngày 4/5/2018, phê duyệt Đề án “Giáo dục hướng nghiệp và định hướng phân luồng học sinh trong GDPT giai đoạn 2018 - 2025”​. Đây là cơ sở pháp lý quan trọng để CT GDPT 2018 xác định: “Giáo dục hướng nghiệp bao gồm toàn bộ các hoạt động của nhà trường phối hợp với gia đình và xã hội nhằm trang bị kiến thức và hình thành năng lực định hướng nghề nghiệp cho học sinh, từ đó giúp học sinh lựa chọn nghề nghiệp phù hợp với năng lực, tính cách, sở thích, quan niệm về giá trị của bản thân, phù hợp với điều kiện gia đình và nhu cầu của xã hội”​.

Theo CT GDPT 2018, giáo dục phổ thông được chia thành hai giai đoạn: Giai đoạn giáo dục cơ bản (cấp 1 và cấp 2) và giai đoạn giáo dục định hướng nghề nghiệp (cấp 3). Vì vậy, tính chất định hướng nghề nghiệp là rất rõ ràng và trở thành một nhiệm vụ giáo dục bắt buộc.

CT GDPT 2018 còn quy định rõ một hoạt động giáo dục bắt buộc mang tên “Hoạt động trải nghiệm và Hướng nghiệp”, bao gồm 4 mạch nội dung với tổng số tiết là 105 tiết mỗi lớp mỗi năm học.

Mặc dù CT GDPT 2018 được chia thành hai giai đoạn như trên, nhưng không có nghĩa hoạt động hướng nghiệp chỉ diễn ra ở cấp 3. Đây là nhiệm vụ chung của tất cả các môn học và hoạt động giáo dục, thực hiện từ tiểu học đến trung học phổ thông (với thời lượng khác nhau). Nói một cách dễ hiểu, hướng nghiệp là trách nhiệm của tất cả các môn học và hoạt động giáo dục. Giáo viên dạy toán cũng cần tích hợp nội dung hướng nghiệp; giáo viên dạy thể dục hay giáo dục địa phương cũng phải thực hiện nhiệm vụ này. Bên cạnh “Hoạt động trải nghiệm và Hướng nghiệp”, nội dung hướng nghiệp còn được tích hợp trong tất cả các môn học và hoạt động giáo dục khác.

2. Giáo dục nghề nghiệp cho học sinh phổ thông hiện nay: Cơ hội và thách thức

Như đã phân tích ở phần 1, chưa bao giờ vấn đề hướng nghiệp cho học sinh lại được quan tâm một cách toàn diện như trong CT GDPT 2018, từ chế độ chính sách, nội dung chương trình cho đến trách nhiệm của các nguồn lực xã hội. Đây là cơ hội lớn để triển khai công tác hướng nghiệp, giúp học sinh trở thành những công dân có đầy đủ phẩm chất và năng lực, đáp ứng nhu cầu nguồn lực cho xã hội trong giai đoạn mới và hội nhập quốc tế.

Bên cạnh đó, cùng với nội dung giáo dục địa phương, vấn đề hướng nghiệp là cơ hội để các địa phương đưa những thế mạnh về các ngành nghề đặc trưng vào giảng dạy cho học sinh của chính quê hương mình. Điều này không chỉ giúp học sinh hiểu rõ hơn về nghề nghiệp mà còn bồi đắp tình yêu quê hương và xây dựng ý thức trách nhiệm công dân, góp phần xây dựng quê hương trong tương lai.

Việc học sinh chọn sai nghề dẫn đến tỷ lệ bỏ học, chuyển ngành gia tăng, gây tổn thất cho gia đình và bản thân học sinh. Đồng thời, tỷ lệ sinh viên ra trường làm trái ngành cũng tăng lên, khiến các đơn vị sử dụng lao động phải đào tạo lại, gây lãng phí cho doanh nghiệp và xã hội. Giáo dục hướng nghiệp trong trường phổ thông lý thuyết có thể giải quyết một cách cơ bản các vấn đề này. Tuy nhiên, việc thực hiện lại gặp không ít thách thức, cần có hướng giải quyết căn bản.

Thứ nhất, thiếu đội ngũ giáo viên chuyên trách về hướng nghiệp với đầy đủ kiến thức và kỹ năng nghề nghiệp đa dạng là thách thức lớn nhất hiện nay. Đa số nội dung hướng nghiệp và hoạt động trải nghiệm, hướng nghiệp trong các trường phổ thông được giáo viên các môn khác kiêm nhiệm. Dù các thầy cô giáo đã được đào tạo về sư phạm, tâm lý, giáo dục học… nhưng xã hội thay đổi nhanh chóng, xu hướng nghề nghiệp không ngừng biến động, khiến nhiều giáo viên không kịp cập nhật và tự nâng cao năng lực của mình để đáp ứng tốt yêu cầu về giáo dục hướng nghiệp.

Thứ hai, các địa phương cần chủ động xây dựng chương trình bồi dưỡng đội ngũ giáo viên hướng nghiệp một cách căn bản, cập nhật, bám sát chương trình 2018, đồng thời phù hợp với chủ trương, chính sách phát triển kinh tế của địa phương. Các chương trình bồi dưỡng cần ưu tiên đưa các thế mạnh ngành nghề của địa phương vào chương trình, đồng thời tổ chức các chương trình trải nghiệm thực tế cho giáo viên phụ trách nội dung hướng nghiệp.

Thứ ba, tổ chức hoạt động hướng nghiệp trong nhà trường cần gắn với giáo dục địa phương (cũng là nội dung giáo dục bắt buộc), các vấn đề thời sự, văn hóa, kinh tế của địa phương; đa dạng hóa hình thức tổ chức; biến hoạt động này thành hoạt động thường xuyên, liên tục. Nhận thức về nghề nghiệp của học sinh không phải là bất biến, mà có thể thay đổi theo nhiều yếu tố. Quá trình chuyển hóa từ yêu thích (cảm tính) đến hiểu biết, nhận thức (lí tính) và lựa chọn nghề nghiệp đúng đắn là một hành trình, trong đó việc bồi đắp kiến thức và kỹ năng liên quan đóng vai trò quan trọng. Chỉ khi đó, việc lựa chọn nghề nghiệp của các em vào cuối cấp sẽ trở nên chín chắn và chính xác hơn, phù hợp với năng lực thực sự của bản thân.

Kết luận

Qua những phân tích về giáo dục hướng nghiệp trong chương trình Giáo dục phổ thông 2018, có thể thấy rằng đây là một bước tiến quan trọng trong việc giúp học sinh hiểu và lựa chọn nghề nghiệp phù hợp với năng lực, sở thích và nhu cầu của xã hội. Việc giáo dục hướng nghiệp không chỉ là nhiệm vụ của nhà trường mà còn là trách nhiệm chung của gia đình và xã hội, nhằm giúp học sinh phát triển toàn diện và sẵn sàng đối mặt với những thách thức trong tương lai. Tuy nhiên, để đạt được mục tiêu này, chúng ta cần đối mặt với không ít thách thức như thiếu đội ngũ giáo viên chuyên trách, thiếu sự cập nhật về xu hướng nghề nghiệp mới và chương trình bồi dưỡng chưa thực sự hiệu quả.

Bên cạnh những cơ hội to lớn từ chính sách và chương trình giáo dục, việc thực hiện giáo dục hướng nghiệp đòi hỏi sự đồng bộ từ các cấp, ngành và địa phương, với sự tham gia chủ động và sáng tạo của giáo viên, học sinh, gia đình và cộng đồng. Đồng thời, cần thiết phải có sự đổi mới trong phương thức giảng dạy, cũng như sự kết nối chặt chẽ giữa nhà trường và thực tiễn nghề nghiệp, nhằm giúp học sinh có được sự nhận thức đúng đắn về nghề nghiệp và đưa ra lựa chọn sáng suốt. Chỉ khi những thách thức này được giải quyết, giáo dục hướng nghiệp sẽ thực sự phát huy được vai trò quan trọng của mình trong việc định hình tương lai của thế hệ trẻ, góp phần phát triển xã hội và nền kinh tế trong thời kỳ hội nhập quốc tế.

Tài liệu tham khảo

1. Vũ Đình Bảy (Chủ biên) (2023), Tổ chức hoạt động giáo dục hướng nghiệp gắn với hoạt động sản xuất kinh doanh dịch vụ của tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu. NXBGD Việt Nam.

2. Bộ Giáo dục và Đào tạo (2018), Chương trình Giáo dục phổ thông 2018.

3. Hội đồng Chính phủ (1981), Quyết định số 126-CP (ngày 19/3/1981) về công tác hướng nghiệp trong trường phổ thông và sử dụng hợp lý học sinh các cấp phổ thông cơ sở và phổ thông trung học tốt nghiệp ra trường.

4. Quốc Hội, Luật Giáo dục 2019.

5. Chính phủ (2018), Quyết định số 522/QĐ-TTg ngày 4/5/2018, Phê duyệt Đề án “Giáo dục hướng nghiệp và định hướng phân luồng học sinh trong GDPT giai đoạn 2018 - 2025”.

6. Anh Tú, “Dừng học, chuyển ngành vì chọn sai nghề: Muộn còn hơn sai”, https://giaoducthoidai.vn/dung-hoc-chuyen-nganh-vi-chon-sai-nghe-muon-con-hon-sai-post524089.html.